امکان اشرف

مقدمه اول: کمال مطلق، حیثیت وجوبِ بدون امکان و وجود بدون عدم و حق بدون باطل است. هر آنچه بعد از اوست، ناقص‌تر از وجود اول است و غیر از آن هرچه هست، در ذات خود ممکن است.

مقدمه دوم: پس از وجود کامل مطلق، تمام موجودات ممکن بر اساس استعدادهای وجودی که دارند قرار می‌گیرند. در این سلسله وجودی، هر یک از عقول فعال نسبت به موجوداتی که به واسطه آنها ایجاد می‌شوند شرافت بیشتری دارند، همانطور که این عقول فعاله از امور مادی شریف ترند.

مقدمه سوم: در میان مادیات نیز موجودات آسمانی و افلاک بر موجودات عالم طبیعت و موجودات زمینی برتری دارند.

مقدمه چهارم: مقصود ارسطو از اشرف در اینجا نیز چیزی است که از نظر ذاتی مقدم بر هستی موجودات پائین‌تر و پست‌تر از خودش است، و هستی یافتن مرتبه پست‌تر تنها زمانی امکان دارد که موجود برتر در مرتبه قبل از آن وجود یافته باشد‌»

• وجود تام‌ترین و کامل‌ترین هستی در امور آسمانی و عوالم قدسی؛
• کمال واجب الوجود و امور عقلی، از تصور انسان و نفس او برتر و شریف‌تر است؛
• اگر موجودی از نظر وجودی بر موجود دیگر برتری و شرافت داشت، باید قبل از آن موجود شده باشد؛
• جوهر عقلی از نظر رتبه وجودی، مقدم بر جوهر نفسانی است؛
• اجرام آسمانی از نظر رتبه وجودی، مقدم بر اجرام زمینی است.

سهروردی از این قاعده بیش از هر چیز برای اثبات مُثُل نوریه یا به تعبیر خودش «‌انواع نوریه مجرده‌» بهره می‌گیرد و در این زمینه می‌گوید: «‌انواع نوریه قاهره بر افراد خود مقدمند، یعنی تقدم عقلی دارند؛ و امکان اشرف اقتضا می‌کند که این انواع نوری مجرد وجود داشته باشند.‌»

از آنجا که جهان هستی واحد است و کل جهان همانند موجود بزرگ واحدی است که اجزای آن به یکدیگر متصلند. به این معنا که هر مرتبه کمالی از وجود باید با مرتبه کمالی نازل‌تر از خودش مجاور است و نباید میان آنها فاصله‌ای باشد. یعنی نمی‌توان میان دو مرتبه نازل و کامل وجودی، درجه‌ای را تصور کرد که تحقق نیافته است. در این مسئله اگر از وجود مرتبه نازل‌تر به وجود مرتبه کامل‌تر برسیم، قاعده امکان اشراف شکل می‌گیرد و اگر از وجود مرتبه کامل‌تر به وجود مرتبه نازل‌تر پی ببریم، قاعده امکان اخس نام دارد. قاعده نخست میراث ارسطو و قاعده دوم ابتکار ملاصدرا است.